1990 онд Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын тангараг өргөх ёслолд зориулсан бөхийн барилдаанд “дүүгүүр” М.Болдбаатар начин, М.Мөнгөн арслан, О.Балжинням аварга, Х.Баянм өнх аварга нарыг дархан хавсрах мэхээрээ хаяж түрүүлсэн түүнд олон түмэн “Ерөнхийлөгчийн бөх” хэмээх алдар хайрлажээ. Энэ хүн бол бөхөд хайртай монголчуудын сэтгэл зүрхэнд жинхэнэ монгол эр хүнд заяамаар эгэл сайхан дүр, хүнлэг чанар, уран хийцтэй барилдаанаараа мөнхөрч үлдсэн Жанцангийн Чулуун начин юм.

Тэрээр айлын өргөмөл хүүхэд гэдэг. Өргөсөн, өргүүлсэн түүх нь их сонин юм билээ. Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын иргэн “Сээ” хэмээх Борын Донойн хүүхдүүдээс нэг л охин тогтож , хоёр, гурав нь багадаа энджээ. Тэгтэл 1954 оны хавар хоёр ихэр банди гараадахаж. Нялх үрсээ алган дээрээсээ алдсан Доной, Норжмаа нар хоёр сайхан хүүтэй боллоо хэмээн баярласан ч бас л тогтохгүй байж мэднэ гэж айгаад хоёр ихрээ Чойжамц гэдэг айлд өргүүлжээ.

Тухайн үед Мөнххаан сумын уугуул Намсрайн Жанцан Сүхбаатар суманд хүний бага эмчээр ажиллаж байж. Доной, Жанцан хоёр үерхдэг нөхөд тул нэг өдөр хамт айлуудаар бууж, бага сага юм уугаад, Чойжамцынд иртэл хоёр ихрийнх нь нэг өнгөрчихс өн байхтай таарчээ. Айж балмагдсан Доной үлдсэн ганц хүүгээ “Май, чи үүнийг хүн хийж ав“ гээд Жанцангийнхаа өвөрт шууд хийчихэж гэнэ. Жанцангийнх хүүхэд гардаггүй айл байсан тул Түвшинширээгээс өргөж авсан Нүрзэд хүүдээ хань болгон Чулууныг ийнхүү авчээ. Доной аавынхаас нь бас хоёр ихэр охин гарч эсэн мэнд бойжоод одоо нутаг усандаа амьдарч байгаа аж.

Ж.Чулуун 1966 онд Мөнххаан сумын бага сургуулийг дүүргээд Түмэнцогтод ирж суралцжээ. Түмэнцогтынхон Чулуун начинг манай нутгийн бөх гэж цоллуулах дуртай байсан гэдэг. Мөнххааны сургуульд байхдаа бөхийн секцэнд орж ээжийнхээ хийж өгсөн даалимбан зодог шуудгийг өмсч барилдаад 1965 онд Майн баяраар хүүхдийн барилдаанд үзүүрлэжээ. Зургадугаар ангид байх жилээ Уулбаян, Бүрэнцогт, Түмэнцогт гэсэн гурван сумын сургуулиудын хүүхдүүдийн барилдаанд түрүүллээ. Олны анхааралд бага ч гэсэн өртөөд авав. Аймгийн төвийн барааг харахын хүсэл 1969 онд багаг үй хяслантай бүтжээ.

Цанын төрлөөр зүтгээд барсанг үй тул бөхөөр үзээд ангийнхаа Төмөрбаатар гэдэг хүүг барсангүй. Аз болоход 16-18 насанд явахаар шалгарсан хүүхэд олдоогүй тул Мажиг багш нь “Чи яв” гэснээр бөөн баяр аймаг гараад өгч. Төмөрбаатар нь 13-15 насандаа гавьсангүй. Харин нас ахиж, тоо бөглөж оролцсон Чулуун хүү солгой тонгорсоор яваад түрүүлэх нь тэр ээ. Л.Дашдаваа начин “Хот руу авч явна” гээд бэлтгэлд үлдээсэн тул аймаг үзэхийн хүсэл нь хот үзэхийн мөрөөдөл болж хувирав. Ингээд 1970 оны өвөл нийслэлийн бараа харсан байна.

Энэ тухайгаа начин “Спортын төв ордны нөгөө зах үзэгдэхгүй л байх шиг санагдаж билээ” гэж дурссан байдаг. Бага насанд (13-15) дундахнуур буюу арванхоёрдугаар байрт ороод буцжээ. Дараа жил нь аймагтаа тү- рүүлж, улсад зургадугаарт шалгарч, 1972 онд түрүүлж, 1973 онд мөнгөн медаль хүртсэн байдаг. Энэ цагаас “ХААИС-ийн Чулуун “ хэмээн нэршиж, юм юм дуулгах байсан ч өвчний улмаас хоёр жил орчим барилдалг үй өнжжээ.

Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах барилдаанд 1976 онд түрүүлж, Р.Давааням (заан)хоёрт, Д.Батбаяр (начин) гуравт орсон бол 1977 онд Р.Давааням түрүүлж, Ж.Чулуун хоёрт, Д.Батбаяр гуравт оржээ. Яг энэ үед Ө.Тулгаа, О.Бахыт, А.Баатархүү нар эхний байранд өрсөлдөгчид байлаа. Хөвгүүд, залуучуудын барилдаанд ийнхүү барилдахын хамт улсын наадамд 1973 онд анх зодоглон хоёр даваад хашир начин Д.Галдандагвад, 1974, 1975 онд өвчний учир барилдалгүй өнжөөд, 1976 онд мөн хоёр даваад Ц.Ванчигцэрэн начинд, 1977 онд тохой мултарснаас өнжиж,1978 онд Ц.Нацагдорж (гавьяат тамирчин), Д.Одсүрэн харцага, Л.Сосорбарам арслан нарыг өвдөг шороодуулан 24 насандаа улсын начин цол хүртжээ.

Тэр жил Чулуун хуучнаар УБДС-ийн төгсөх ангийн оюутан Заамарт дадлага хийж байгаад ямар ч бэлтгэлгүй, цол авах горьдлогогүй барилдаад начин болсондоо ихэд баярлажээ. Гуйж гувшаагүй байхад “харж үзсэн” нутгийн ах, багш хоёртоо ч баярласан байна. Мядагийн Мөнгөн арслантай наадмын бэлтгэлд барилдаж байгаад зүүн хөлөө гэмтээсэн тул 1979 онд бас л барилдаж чадсангүй.

Дараагийн хоёр жил гурав давжээ. 1982, 1983, 1984 онд Сүхбаатар аймгийнхаа наадамд барилдаж түрүүлсэн байдаг. 1985 оноос хойш улсынхаа наадамд тасралтгүй барилдахдаа 1985 онд Д.Мягмар заанаар, 1990 онд Лүндэгийн Бадарч харцагаар тав давж цолоо хоёр дахин баталж, гурав шөвгөрсөн тоотой хэдэн начны нэг юм. Тэрээр гурван удаа дөрөв давж, Д.Цэрэнтогтох аварга, О.Балжинням аварга, Ж.Ганболд заан нарт өвдөг шороодсон байна. Начны барилдааны түү- хийг харж байхад өвчин, бэртэл гэмтлээс гадна 1979-1989 оны хооронд хөдөө ажиллаж байсан тул бэлтгэл муутай барилдааны цагаашрал багатай ирж наадамд барилдаж байсан нь амжилтад сөргөөр нөлөөлсөн болов уу гэж бодогдоно.

Энэ бодлыг бататгах хэд хэдэн шалтгаан бий. 40 шахсан насандаа хотод ирж барилдааны нь амжилт эрс өссөн, улсын сорилгод олон жил амжилттай сайн барилдсан. Мөн 1992 онд “Оны шилдэг найман бөх”-ийн нэгээр шалгарсан, тэгэхдээ хамгийн ахмад нь байсан юм. Хэрэв хотод ажиллаж амьдарч байнгын бэлтгэл сургуулилттай байсан бол зааны энтэй бөх гэдгийг үзэгч олноос гадна, үе тэнгийнх нь бөхчүүд нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг. Ж.Чулуун начин ясны сайн нь харьсан үедээ Монгол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга А.Сүхбатыг нэгэн барилдаанд халбагадах мэхээр давж олныг шуугиулж байсан. Үндэсний бөхөөс самбо, жүдогийн нэртэй тамирчин, нэрт сурган хүмүү- жүүлэгч, багш дасгалжуулагч байлаа.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин