Энэ жил Монгол улсад шинжлэх ухааны байгууллага үүсч хөгжсний 100, ШУА байгуулагдсны 60 жилийн ой тохиож байна. Үүнтэй холбогдуулан дэлхийн бусад улс орнуудын ШУА болон эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын түүхэн замнал, одоогийн үйл ажиллагааны талаар товч мэдээлэл бэлтгэн хүргэж байна.

Дэлхийн шинжлэх ухааны олон янз байдал

(World Science Diversity)

Шинжлэх ухааны академи нь шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх зорилгоор тусгайлан байгуулдаг эрдмийн нийгэмлэг буюу нийгэмд эрдмийг таниулах орчин юм гэж олон улсад тодорхойлдог бөгөөд санхүүжилтийн хувьд төрөөс болон өөрийгөө санхүүжүүлэх хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг байна. Шинжлэх ухаан гэдэг үгний тухайн улсын хэл дээр бууж байгаа хэлбэр болон гарал үүслээс шалтгаалан Үндэсний Шинжлэх ухааны академийн хүрээнд нь зөвхөн байгалийн шинжлэх ухаан эсвэл академийн гишүүдийн судалгааны салбарууд, тэдгээрээс үүдэлтэй техник, технологийн салбаруудыг багтаадаг аж. Харин англи хэлтэй бус орнуудын хувьд Үндэсний шинжлэх ухааны академи нь шинжлэх ухаан гэдэг ойлголтод байгалийн ба нийгмийн шинжлэх ухаан, утга зохиол судлал, хэл шинжлэл, түүх, урлаг судлал зэрэг бусад олон салбарыг багтааж ирсэн уламжлалтай юм байна. Тухайлбал, Австрийн Шинжлэх ухааны академи (Österreichische Akademie der Wissenschaften), Унгарын Шинжлэх ухааны академи (Magyar Tudományos Akadémia), Эстонийн Шинжлэх ухааны академи (Eesti Teaduste Akadeemia)-ийг нэрлэж болно. Сүүлийн үед инженерийн шинжлэх ухааны салбарт хөгжил дэвшил ихээр гарах болсон тул өндөр хөгжилтэй зарим оронд үндэсний Шинжлэх ухааны академиас гадна Үндэсний инженерийн академиудыг байгуулах болсон.

Мөн Үндэсний шинжлэх ухааны академиудын зэрэгцээ Үндэсний залуу академиуд нэлээд байгуулагдах болжээ. Ихэнх залуу академи нь Шинжлэх ухааны академийн харьяа, эсвэл олон улсын академиудын сүлжээнд нэгдэн ажилладаг байна. Энэхүү залуу академиудын тоо 2019 оны байдлаар 41-д хүрчээ.

Шинжлэх ухааны академиуд нь шинжлэх ухааны дипломат хамтын ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр ирсэн.

Дэлхийн дээрх 200 гаруй улс орон, газар нутагт 2020 оны байдлаар 130 гаруй Шинжлэх ухааны академи байгаагаас Азид 38, Америкт 28, Африкт 22, Европт 49 байна.

Эдгээр академийн 31 нь Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн нэгэн адил харьяандаа эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, төвүүдтэй үйл ажиллагаагаа явуулдаг байна. Олон улсад байх академиудын нэрсийг нь тэдгээрт харьяалагдах хүрээлэнгийн тоотой үзүүлэлтийг доорх хүснэгтэд харуулав.

Мөн эдгээр 30 гаруй улсын шинжлэх ухааны академиудын дийлэнх нь, тухайлбал Австри, Болгар, Чех, Унгар, Польш, Узбекистаны Шинжлэх ухааны академи, Румын улсын Анагаахын Шинжлэх ухааны академи, Беларусь, Казахстан, Сингапур, Украины Үндэсний Шинжлэх ухааны академиуд судалгаа-хөгжүүлэлтийн төсөл санхүүжүүлэх, грант олгох үйл ажиллагаа эрхлэн явуулдаг байна.

Шинжлэх ухааны академиудын тоо өсөн нэмэгдэхийн хэрээр академиудын дунд олон улсын болон бүс нутгийн холбоод, сүлжээнүүд бий болж байна. Жишээлбэл: Олон Улсын Шинжлэх Ухааны Зөвлөл (International Science Council) нь олон улсын 40 шинжлэх ухааны холбоо, нийгэмлэг болоод 140 гаруй шинжлэх ухааны академи, судалгааны зөвлөл зэрэг үндэсний болон бүс нутгийн эрдэм шинжилгээний байгууллагуудыг нэгтгэдэг өвөрмөц гишүүнчлэлтэй дэлхийн хэмжээний байгууллага юм. Тус байгууллага нь Шинжлэх Ухааны Олон Улсын Зөвлөлийг (International Council for Science) ба Олон Улсын Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Зөвлөл (International Social Science Council) хоёрыг нэгтгэн 2018 онд байгуулагджээ. Энэ байгууллага байгуулагдахад нэгдэн орсон олон улсын шинжлэх ухааны байгууллагуудын түүхийг сөхвөл бүр 1899 оноос эхтэй гэж тэмдэглэгдсэн байх боловч уг байгууллагуудыг 1931 онд нэгдэн байгуулагдсан хэмээн тооцдог юм. Монгол улсын ШУА нь дээрх байгууллагад 1981 онд гишүүнээр элсч өнөөг хүртэл хамтын ажиллагаатай ажиллаж байна.

Интеракадемийн түншлэл (The Interacademy Partnership) нь 130 гаруй үндэсний шинжлэх ухааны академиас бүрдсэн дэлхийн томоохон сүлжээ юм.

Мөн Европ дахь ALLEA, Африкийн Шинжлэх ухааны академийн сүлжээ NASAC, Латин Америкийн IANAS, Азийн AASSA зэрэг дэлхийн болон бүс нутгийн академиудын сүлжээний 8, шинжлэх ухааны салбарын ажиглагч 6 байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна.

Дэлхийн улс орнуудад шинжлэх ухааны академитай төстэй зохион байгуулалт, бүтэцтэй нийгэмлэг, холбоод, үндэсний хүрээлэнгүүд цөөнгүй байдаг. Эдгээр нь эрдэм шинжилгээний ажлыг харьяа хүрээлэн, төвүүд дээрээ өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэдэг байна. Жишээ нь:

ГЕРМАН УЛСАД

Герман улсад 4 ийм том холбоо, нийгэмлэг байдаг.

1. 18 эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, төв, 4.56 тэрбум еврогийн төсөвтэй Германы судалгааны төвүүдийн Гельмгольцийн нэрэмжит нийгэмлэг-Helmholtz Association of German Research Centres,

2. 72 хүрээлэн, 28 000 эрдэм шинжилгээний ажилтан, 2.8 тэрбум еврогийн төсөвтэй хэрэглээний шинжлэх ухааны болон тусгай захиалгат судалгаанд зориулагдсан Фраунгоферийн нийгэмлэг-Fraunhofer Society (applied research and mission oriented research),

3. 96 хүрээлэн, 20 000 эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1.9 тэрбум еврогийн төсөвтэй суурь болон хэрэглээний шинжлэх ухааны судалгаа эрхэлдэг Лейбницийн холбоо-Leibniz Association (fundamental and applied research),

4. 86 хүрээлэн, 17 000 ЭШ ажилтан, 1.8 тэрбум еврогийн төсөвтэй суурь судалгаа эрхэлдэг Макс-Планкийн нийгэмлэг - (Max Planck Society) зэрэг болно.

ЯПОН УЛСАД

RIKEN бол Японы эрдэм шинжилгээний томоохон цогцолбор хүрээлэн. Япон даяар долоон цогцолбортой, 3000 орчим эрдэмтэн судлаачтай. Рикен нь физик, хими, биологи, генетик, анагаах ухаан, инженерчлэл, өндөр үзүүлэлттэй тооцооллын шинжлэх ухаан зэрэг олон салбарт суурь болон хэрэглээний судалгааг дэлхийн 485 түнштэй хамтран явуулдаг. Энэ хүрээлэн Японы засгийн газраас санхүүжигддэг, жилийн төсөв нь 790 сая доллар.

АНУ-Д

АНУ-ын Үндэсний эрүүл мэндийн хүрээлэн (National Institutes of Health) нь АНУ-ын засгийн газрын био-анагаах ухаан, нийгмийн эрүүл мэндийн судалгааг хариуцдаг гол байгууллага бөгөөд Дэлхийн хамгийн том био-анагаах ухааны судалгааны байгууллага юм. Тус Үндэсний эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн барилга байгууламжийн дийлэнх нь Бетесда, Мэрилэнд болон Вашингтон хотын ойролцоо оршдог. Мөн нэг хэсэг нь Хойд Каролинад, бусад анхан шатны нэгжүүд АНУ-ын даяар тархан байрласан байдаг. Судалгаандаа төрийн санхүүжилтээр жил бүр 41.7 тэрбум орчим доллар зарцуулдаг. Санхүүжилтийнхээ 80 гаруй хувийг 50,000 ам.долларын хэмжээ бүхий судалгааны тэтгэлгээр (грант) нэгдсэн улсын 2500 гаруй их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагын 300,000 гаруй эрдэмтэн судлаачдад олгодог. Салбарынхаа тэтгэлэг олгогч гол байгууллага. Мөн энэ төсвийнхөө 10 орчим хувийг 6000 орчим эрдэмтэд ажилладаг өөрсдийн 27 хүрээлэнгийн судалгааны ажилд зарцуулдаг байна.

ИЗРАЙЛЬ УЛСАД

Израйль улс үүсэхээс 14 жилийн өмнө буюу 1934 онд Израилийн төр, нийгмийн зүтгэлтэн, анхны ерөнхийлөгч, Орост төрсөн биохимич Хайм Вейцманы байгуулсан Вейцманы шинжлэх ухааны хүрээлэн (Weizman Institute of Science) нийт 3500 эрдэмтэн судлаачидтай, 6 Нобелийн шагналтан төрүүлсэн, Nature сэтгүүлийн чанарын индексээр 2019 онд дэлхийд 2, дэлхийн шилдэг 25 эрдэм шинжилгээний хүрээлэн/их дээд сургуулиудын эрэмбэ (U-Multirank) -ийн хоёр үндсэн ангилал, судалгааны чансаагаар дэлхийд мөн л 2 дугаарт эрэмбэлэгдэж байна.

БНСУ-Д

Солонгосын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээлэн (Korea Institute of Science and Technology) эдийн засгийн нөхцөл байдал тун хүнд үе 1966 онд АНУ-ын тусламжаар багагүй хэл амтай байгуулагдаж байсан бол одоо АНУ, Герман зэрэг улс, мөн дотооддоо хэд хэдэн газар салбартай, олон арван судалгааны төв бүхий Тархи судлалын болон Био анагаахын хоёр том хүрээлэнтэй, 1800 эрдэмтэн судлаачтай, өөрийн их сургуультай олон улсад нэр хүндтэй судалгааны томоохон төв болсон байна.

Дээрх байдлаар үйл ажиллагаа явуулдаг академиудаас гадна харьяандаа эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүй шинжлэх ухааны академиуд мөн байдаг. Тухайлбал, Франц, Англи, Америкийн шинжлэх ухааны академиуд. Эдгээр нь дараах байдлаар үйл ажиллагаа явуулдаг.

ФРАНЦ: Францын Шинжлэх ухааны академи (Académie des Sciences) нь Франц улсад шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх зорилгоор 1666 онд Людовик XIV хааны үед байгуулсан дэлхийн анхны академиудын нэг. Гишүүд нь насан туршдаа сонгогддог ба Академи нь шинжлэх ухааны бараг бүх салбар, тулгамдсан асуудал шийддэг 21 байнгын хороо, ажлын хэсэгтэй ажилладаг байна. Зорилго нь шинжлэх ухааны хөгжил дэвшлийг дэмжих, шинжлэх ухааныг заах, шинжлэх ухааны нийгэмлэг хооронд мэдлэгийг дамжуулах, олон улсын хамтын ажиллагааг дэмжих, мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх юм. Тус академи нь 1997 оноос эхлэн Евро-Африкийн хамтын хөтөлбөрийг бий болгоход хүчин чармайлт гарган ажиллаж эхэлснээс хойш үйл ажиллагаагаа дэлхийн бусад бүс нутагт ч өргөжүүлжээ. Хөгжиж буй орнуудыг хариуцсан байнгын хороо-Comité Pays en Développement (COPED) – (Standing Committee for Developing Countries) нь Францын Шинжлэх ухааны академи ба хамтрагчдын хэрэгжүүлж буй олон улсын хөгжлийн төслүүдийг хариуцдаг. Тус хорооны ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаа хүмүүс бүгд академийн гишүүд байдаг байна. COPED нь Парис хотод Африкийн академи, их дээд сургууль, судалгааны төвүүдийн төлөөллийг оролцуулсан хэд хэдэн семинар, коллоквиум зохион байгуулж, Африкийн хөгжилтэй холбоотой сэргээгдэх эрчим хүч, халдварт өвчин, амьтны эмгэг, хүнсний нөөц, аюулгүй усны хүртээмж, хөдөө аж ахуй, хотын эрүүл мэнд зэрэг олон асуудлыг авч хэлэлцдэг байна.

АНГЛИ: Хааны нийгэмлэг – Royal Society буюу албан ёсоор Лондонгийн байгалийн шинжлэх ухааныг дэмжих хааны нийгэмлэг бол Нэгдсэн Вант Улсын үндэсний Шинжлэх ухааны академи юм. 1660 оны 11-р сарын 28-нд байгуулагдсан бөгөөд II Чарльз хаанаас "Эзэн хааны нийгэмлэг" нэрийг олгож өгчээ. Энэ бол дэлхийн хамгийн эртний үндэсний эрдэм шинжилгээний байгууллага. Нийгэмлэг нь шинжлэх ухаан, түүний үр өгөөжийг сурталчлах, шинжлэх ухааны шилдэг бүтээлийг батлах, шинжлэх ухааныг дэмжих, бодлогын талаар шинжлэх ухааны зөвлөгөө өгөх, олон улсын болон дэлхийн хамтын ажиллагаа, боловсрол, олон нийтийн оролцоог дэмжих зэрэг олон үүргийг хүлээн гүйцэтгэдэг. Нийгэмлэгийг дүрэм, байнгын тушаал шийдвэрийн дагуу зөвлөл удирдах бөгөөд зөвлөлийг Ерөнхийлөгч чиглүүлнэ. Зөвлөлийн гишүүд болон Ерөнхийлөгчийг гишүүдээс нь сонгодог. 2016 оны байдлаар 1,600 орчим гишүүд байгаа бөгөөд жил бүр 52 хүртэл шинэ гишүүн томилогддог. Мөн гадаад гишүүнчлэл олгодог. Биe даасан хараат бус байдлаа хадгалах үүднээс нийгэмлэг олон эх үүсвэрээс санхүүждэг. Тухайлбал 2020 онд нийгэмлэг нь шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх, дэмжих үйл ажиллагаандаа сангууд, корпорац, хандивлагчдын бэлэг, гэрээслэл, хандив зэрэг хэд хэдэн эх үүсвэрээс 21.3 сая фунт стерлинг, улсаас буюу Бизнес, эрчим хүч, аж үйлдвэрийн стратегийн яамнаас 108.5 сая фунт стерлинг нийтдээ 129.8 сая фунт стерлингийн санхүүжилт авсан байна

АНУ: Үндэсний Шинжлэх ухааны академи (National Aacdemy of Sciences) нь АНУ-ын ашгийн бус, төрийн бус байгууллага юм. Абрахам Линкольний баталсан Конгрессын тухай хуулийн дагуу 1863 онд байгуулагдсан Үндэсний Шинжлэх ухааны академи нь "Шинжлэх ухаан, технологитой холбоотой асуудлаар” улс үндэстэндээ хараат бус, бодитой зөвлөгөө өгөх үүрэгтэй. Мөн засгийн газартаа зөвлөх үүрэгтэй ажилладаг. Тус шинжлэх ухааны академид харьяалагдах Үндэсний Инженерийн академи (National Academy of Engineering) болон Анагаахын Үндэсний академи (National Academy of Medicine) нь Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академийн дүрмийн дагуу 1964 болон 1970 онд тус тус байгуулагдсан. Үндэсний академийн шинэ гишүүдийг амжилт бүтээлийг нь үнэлэн гишүүд нь сонгодог. Үндэсний академийн гишүүнээр сонгогдох нь шинжлэх ухааны салбарын хамгийн өндөр хүндэтгэлийн нэг юм. Академи нь ойролцоогоор нийт 2400 гишүүнтэй, 500 гадаад гишүүнтэй бөгөөд 190 орчим нь Нобелийн шагнал хүртсэн байна. Гишүүд нь физик, математикийн, биологийн, инженер ба хэрэглээний, био-анагаахын, зан үйлийн ба нийгмийн шинжлэх ухааны гэсэн 6 ангиллын нэгэнд нь харьяалагддаг. Академийн гишүүд нь шинжлэх ухааны чиглэл, чиглэлээр "үндэстний зөвлөх"-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Энэ нь АНУ-ын ерөнхий болон байнгын хууль тогтоомжийн дагуух дугаарлалтын (United States Code) 36 дугаарт заасан конгрессын дүрмээр баталгааждаг. Үндэсний академиудын засгийн газарт үзүүлэх үйлчилгээ маш чухал болсон тул Конгресс болон Цагаан ордон нь түүний өвөрмөц үүрэг, хариуцлагыг үнэлсэн, нотолсон хууль тогтоомж, захирамжуудыг гаргасаар иржээ. Академи нь үйлчилгээ үзүүлснийхээ төлөө засгийн газраас нөхөн төлбөр авдаггүй хэмээн цахим хуудсандаа тодотгон дурдсан байдаг. 1997 онд Үндэсний Шинжлэх ухааны академи; 1200 орчим хүн ажиллаж улсаас ойролцоогоор 200 сая долларын төсөв авч байсан бол 2019 онд 554 сая америк долларын (endowment) хандив авсан хэмээн эх сурвалж дээр бичигджээ.

Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэж буй байгууллага, бүтцээс үл хамааран судалгааны ажилд адилхан зүйл ч бий өөр өөр зүйл ч бас бий. Эрдэм шинжилгээний хүрээлэн болон их сургууль дээр хийж гүйцэтгэж байгаа судалгааны ажлыг аль болох онолын өндөр түшинд хийж гүйцэтгэх зорилготой ажилладаг. Эрдэм шинжилгээ болон сургалтын байгууллагууд нь залуу эрдэмтэн судлаачдыг дадлагажуулж, мэргэжлийн сайн эрдэмтдийг бэлтгэх үндсэн нэг зорилготой байдаг зэрэг олон адилхан талууд бий. Харин судалгааны салбар, судалгааны чиглэлүүдийн хувьд бол өөр. Эрдэм шинжилгээний хүрээлэн дээр төрөлжсөн судалгаа явуулдаг хүрээлэнгүүд бий. Тухайлбал АНУ-ын Үндэсний эрүүл мэндийн хүрээлэнгүүдийн төрөлжсөн хүрээлэн болох Хавдар судлалын хүрээлэн бол зөвхөн хавдрын чиглэлийн судалгаа хийдэг бөгөөд хавдраас өөр халдварт өвчин, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдэх бусад судалгааг хийдэггүй. Харин их сургуулиуд нь ямар нэгэн судалгааны чиглэлийг хүрээлэн шиг хатуу барьдаггүй. Улс нь ингэж хүрээлэнг тодорхой зорилгоор байгуулдаг ба зарим газар тус хүрээлэнгээ тусгай захиалгат буюу – mission oriented гэж нэрших нь бий. Их сургууль бол тухайн тэнхимд ямар чиглэлээр мэргэшсэн профессор ажиллана, тухайн профессорын судалгааны чиглэл тэрхүү тэнхимийн судалгааны чиглэл, ажил болоод явах хандлагатай байдаг. Ингэснээр Их сургууль шинжлэх ухааны чиглэлийг хатуу баримтлалгүйгээр харин тухайн шинжлэх ухааныг хөгжүүлж байгаа салбартаа тэргүүлэх байр суурьтай байхыг эрмэлздэг байна.

Эмхэтгэсэн: Н.Навчцэцэг